Er is de laatste tijd veel te doen om het nieuwste boek van Joris Luyendijk. Het boek domineert de bestseller lijsten, en de schrijver duikt op in allerlei TV programma’s. Maar dat niet alleen, mensen uit onverwachte hoeken raden me plotseling het boek aan. Om dat vóór te zijn en zelf er iets van te vinden heb ik het dus ook maar gelezen. Dit klinkt als tegenzin, maar is het zeker niet. Het boek stond al op mijn lijstje, alleen (nog) niet bovenaan. Maar goed, één zaterdagmiddag verder en dan mag ik er ook wat van vinden. Er zijn tenslotte nog niet genoeg meningen op het internet.
Vorm van boek
Joris Luyendijk is geen onbekende natuurlijk. Ik ken hem zelf vooral van ‘Een tipje van de sluier‘ en als presentator van Zomergasten. Hij heeft een achtergrond in de antropologie. En daar zit direct het sterkste punt van dit nieuwste boek. Want de schrijver stapt blanco in de wereld van het bankieren en neemt de lezer mee op een ontdekkingstocht. Een tocht waarin hij zijn ontdekkingen typeert en analyseert als ware het een antropologische studie. Ik vind dat een leuke benadering, want het gaat daarbij over mensen. Maar, niet geheel toevallig, raakt hij daarmee (in zijn analyse) de kern van het probleem. Hij schreef al eens het boek ‘Het zijn net mensen’ en die titel zou ook op dit boek niet misstaan. Want bankiers zijn ook net mensen, komen we achter. Mensen in een systeem en omgeving die de slechtste kanten van mensen juist ruimte geven. De schrijver brengt de problematiek, deels, terug tot menselijke karakter trekken en types mensen (neutralen, tandenknassers, Masters of the Universe etc.) die in de omgeving van The City (het hart van het bankwezen in London) nou eenmaal op een bepaalde manier keuzes zullen maken. In een omgeving waar het caveat emptor heerst. Je bent er zelf bij, jij wou zelf die hypotheek, of die complexe aandelen (of die iTunes voorwaarden).
Het boek is een aaneenschakeling van ontdekkingen via interviews waarin de schrijver zelf en de lezer een leercurve doormaken. Ik had daardoor wel lang het idee dat ik een inleiding zat te lezen. Een inleiding waar de schrijver voor zichzelf orde probeert te scheppen in het geheel en de lezer deelgenoot maakt. Dat is een benadering om een boek te schrijven, maar ik vraag me wel af of het écht bijdraagt aan het doel van het boek.
En wat is het doel dan van het boek?
De schrijver is vooral steeds verbaasd over twee dingen: 1. dat we, in 2008, aan de rand van de afgrond hebben gestaan als maatschappij en 2. dat er sindsdien eigenlijk niets is veranderd. Vooral omdat de veranderingen die wél in gang gezet zijn vanuit een verkeerde benadering zijn gekozen. Deze twee ideeen komen steeds terug en het lijkt vooral dus het doel om die twee ideeen over te brengen.
En deze twee ideeen roepen angst op. De schrijver beseft dat ook en verontschuldigd zich daar ook voor. Maar kan het niet mooier maken dan het is, zoals hij zelf aangeeft. Maar hij draagt zelf ook wel bij aan die angst. Neem bijvoorbeeld de titel. Ik vind die zelf wat sensationeel gekozen. De titel van de duitse vertaling vind ik treffender (en mooier): ‘Unter Bankern – Eine Spezies wird besichtigt’. Het dekt ook veel meer de lading van de benadering die in het boek gekozen is. Namelijk het beschouwen van de bankier als soort (spoiler: die is er dus niet, want het zijn net mensen, dus meerdere types).
Daarbij is de schrijver steeds heel verbaasd over de twee genoemde constateringen. Niet om iets aan de ernst daarvan af te doen, maar hoe kan je je daar nog over verbazen dacht ik zelf. Over dat het zo erg mis had kunnen gaan, dat was wel redelijk nieuw voor me. Apocalyptische scenarios: koop nu je geweren en graaf een slotgracht om je huis. Maar over dat er geen steek veranderd is, dat verbaasde me niet. Er is ondertussen veel bekend over dat het niet goed is met die bankwereld, dus ik had zelf niet de illusie dat het beter is geworden sinds 2008. Daar zijn al docus en film over gemaakt, en andere boeken over geschreven, en je hoeft de krant maar open te slaan en het regent berichten over bonussen en beursgangen voor banken die net gered zijn. Ik verbaasde me soms over de verbazing van de schrijver. Ik twijfel dus of die verbazing echt oprecht is, maar dat maakt misschien ook niet uit. Als het een instrument is om de boodschap kracht bij te zetten, dan heeft dat wel het juiste effect.
Het was goed om in de verantwoording te lezen dat de schrijver precies die drie dingen waar ik me een beetje aan stoorde zelf ook doorhad: gebrekkige bronvermelding (inherent aan onderzoek in bankwereld), beperkte sample, oversimpflicatie van problemen. Maar goed, er past ook maar zoveel in 200 pagina’s. Zie het als een inleiding.
Want als je alleen dit boek over de crisis zou lezen kun je natuurlijk nooit een volledig beeld krijgen van de oorzaak van de crisis. Wat het boek wél biedt is een kijkje in de ziel van de verschillende types die in de bankwereld werkzaam zijn. Die specifieke bril om naar dingen te kijken, boeit mij altijd omdat het over mensen en hun omgeving gaat. En daarbij denk ik (al voor ik het boek las) dat de kern van de oorzaak van de financiele crisis daar ook écht in zit. De bankwereld omgeving was, en is, op zo’n manier ingericht dat ‘gewone’ mensen op een bepaalde gaan handelen, met als gevolg de crisis van 2008. En alle ‘goedbedoelde’ pogingen om dit te veranderen hebben niet het juiste effect gehad. Dat bevestigt en onderstreept dit boek dus nog eens. Als ware beschouwer en beschrijver van mensen en hun omgeving pretendeert de schrijver niet als een orakel het antwoord te hebben, maar geeft richting aan waar het zou kunnen zitten (de democratie inrichten zoals bedoeld, functies scheiden). Het is goed als we daar met zijn allen bewust van zijn of worden en zelf verder over gaan nadenken want dan kan er misschien iets gaan veranderen. En dat er iets moet veranderen, dat is duidelijk. Message received. Loud and clear.
Paar mooie quotes die ik tegenkwam in het boek:
Over too big too fail:
Kapitalisme zonder faillissement is als het katholicisme zonder hel.
Over schulden met grotere risico’s dekken:
Een kater kun je wegdrinken met alcohol.
Over de echte slechterikken:
Waar alle liefde is verdwenen blijft de wil tot winnen over.
En waar de mogelijke oplossing zit:
In het hele Westen, is de democratie steeds minder een rem op de macht van de financiele sector en steeds meer een springplank voor individuen richting die sector.